Max Richter in O.L.V. Kathedraal Antwerpen 7 september 2018

Foto’s concert: Benno Vanden Bogaert

Prelude

Max Richter werd geboren in Hamelin, Nedersaksen, West-Duitsland. Hij groeide op in Bedford, Verenigd Koninkrijk en volgde zijn opleiding aan Bedford Modern School en Mander College of Further Education. Hij studeerde compositie en piano aan de Universiteit van Edinburgh, de Koninklijke Academie voor Muziek, en bij Luciano Berio in Florence.

Na zijn studie was hij mede-oprichter van het hedendaags klassiek ensemble Pianocircus. Hij bleef tien jaar bij de groep, in opdracht en met werken van minimalistische musici als Arvo Pärt, Brian Eno, Philip Glass, Julia Wolfe en Steve Reich. Het ensemble werd getekend bij Decca/Argo en produceerde vijf albums. De release van Six Pianos (Steve Reich) blijft meer dan de moeite, hoewel het een zekere inspanning vraagt.

In 1996 werkte hij samen met Future Sound of London aan het album Dead Cities, eerst alleen als pianist, maar uiteindelijk werkte hij mee aan verschillende nummers. Hij leverde ook een bijdrage aan de albums The Isness en The Peppermint Tree and Seeds of Superconsciousness (Amorphous Androgynous). In 2000 werkte hij samen met Mercury Prize winnaar Roni Size aan het Reprazent album In the Mode.

Max Richter is heel erg productief en alle composities hebben dezelfde kwaliteit en herkenbaarheid. Hij maakt ook veel soundtracks. Alvast qua duur is SLEEP zijn magnum opus (en voor mij ook wat betreft al de rest).

“Ik beschouw het als een stuk protestmuziek,” zei Richter. “Het is protestmuziek tegen onze super geïndustrialiseerde, intense, gemechaniseerde manier van leven. Het is een politiek werk in die zin. Het is een oproep om te stoppen met wat we doen.”

Op 7 september vond het exclusieve Belgisch concert plaats in de kathedraal van Antwerpen. Een acht uur durend concert waarbij de toeschouwers voor de gelegenheid niet op stoelen zitten, maar op bedden liggen. Voor de compositie liet Richter zich inspireren door werk van de wereldberoemde barokcomponist Bach. Het zal de enige opvoering zijn in ons land en waarschijnlijk ook de eerste en laatste keer in een kerk wereldwijd.

(Bron = Wikipedia en Kerknet – bewerkt)

Sleep (2015)

De compositie in haar volle lengte duurt meer dan 8 uur. Dat is een uniek fenomeen. Er zijn weinig of geen muziekstukken van die lengte (mogelijk wel rituele muziek). Terry Riley, Lamonte Young en sommige andere minimalisten deden iets gelijkaardigs in de jaren ’60. Laurie Anderson (United States I-IV) en Philip Glass (Einstein on the Beach) maakten performances en opera’s van aanzienlijke lengte en draagwijdte. William Basinski maakte meer recent een uitzonderlijk lange compositie voor 9/11: the Disintegration Loops I-IV. Zulke composities vereisen zowel van de spelers als de luisteraars een uitzonderlijke inspanning en concentratie.

Gelijkaardige voorstellingen in theater zijn de marathons van Jan Fabre, Robert Wilson en Peter Sellars. Extreem lange films zoals die van Andy Warhol of Bela Tarr. In bijna al die gevallen is het zo goed als onmogelijk vol te houden. Na de intense ervaring van Sleep kunnen we alleen nog grijnzen om de artificiële hysterie van Mount Olympus.

SLEEP verschilt in 2 fundamentele opzichten: de uitvoering is live (strijkerskwintet, sopraan en piano+electronica) en geen computerprogramma of tape. En twee: het is bedoeld om te ondergaan tijdens je slaap, dus niet tijdens wakende toestand (zoals de films en theaterstukken). Nog preciezer: tijdens de slaap en de periodes die er aan vooraf gaan en er op volgen, semi bewuste gemoedstoestanden dus.

Goed om weten

Slaap is de periode van inactiviteit en afwezigheid van wakend bewustzijn, waarbij het lichaam tot rust komt. Er bestaan verschillende theorieën over waarom slaap bestaat:
1. lichaam en hersenen laten herstellen van de inspanningen van de vorige dag
2. evolutietheorie: het behoud van energie als voedsel schaars is (winterslaap)
3. consolidatie van geheugen en leren.

Een droom is de verzameling van beelden, geluiden, gedachten en gevoelens die iemand ervaart, als hij of zij slaapt. Wat een droom is en waar het precies voor dient weten we niet helemaal. Zo droom je vaak over dingen die je overdag hebt meegemaakt. Dit is de dagrest. Dromen zouden helpen de gebeurtenissen te verwerken. In een droom zou men ook nieuwe ideeën kunnen opdoen omdat de hersenen ‘s nachts totaal anders denken dan overdag, onlogisch en associatief. Ze brengen oude zaken met nieuwe in verband met elkaar op een manier die je overdag nooit zou kunnen bedenken.

Tijdens de slaap is de bewustzijnsgraad sterk verminderd. De weerstand van het bewustzijn en het logisch denken is niet geheel opgeheven, maar zijn kracht is verzwakt. De verdrongen psychische inhouden krijgen in de droom een onherkenbare vermomming.

Interpretatie: voor wat taal betreft is het eenvoudigste niveau dat van het woord: ieder woord heeft een vorm en een betekenis. De betekenis kan worden opgezocht in een woordenboek. Maar een bepaald woord kan meerdere betekenissen hebben: dan moet uit de context blijken wat de juiste betekenis is.

In kunst en letterkunde bedoelt men met interpretatie vaak een oordeel over de betekenis van een kunstwerk. Zeer hachelijke begrippen zijn de veronderstelde bedoeling van de kunstenaar, of de boodschap van het kunstwerk; doorgaans zal een kunstenaar nooit expliciet vermelden wat de boodschap is – dat zou het kunstwerk overbodig maken.

De interpretatie gebeurt dus grotendeels door de consument – het is aan hem of haar om binnen de perken van het redelijke een betekenis uit het gepresenteerde werk te distilleren.

Voor muziek bestaat er geen woordenboek dat klanken verklaart. Dit is volledige subjectiviteit en context. Wat voor de ene treurig is, kan voor de andere troostend zijn.

Dat geldt bij uitstek voor SLEEP. Het is ook grotendeels instrumentale muziek, zonder gezongen tekst. Alleen de titels van de stukken kunnen een indicatie zijn. Uit ondertitels als “Before the wind blows it all away” en “whose name is written on water” blijkt alvast een zekere melancholie en een besef van vergankelijkheid; dit wordt door de klankkleuren bevestigd (in mijn interpretatie).

Mijn ervaring

Bij het binnenkomen valt het beeld van de rijen bedden in een kerkomgeving sterk op, je denkt dan meteen aan een noodopvang in de oorlog. Dat is geen toeval want Koen Thys heeft in de kathedraal de installatie Diasporalia gemaakt met vergulde en geplastificeerde bedden met daarop persoonlijke bezittingen van afwezige mensen.

Die installatie past in de barok tentoonstelling in de Kathedraal en is opgesteld in een van de kleine zijbeuken achter het altaar. Slaapzakken, kussens, dekens, karton, matrassen, tandenborstels, kam, boekje en muziek. Het absolute minimum om te overleven. Geen mensen maar wel voorwerpen. Alles overdekt met een laagje goud en glans. Alsof de noodopvang permanent is geworden.

Hij was het die het verband met SLEEP zag en suggereerde aan de organisatoren. Voor het concert begon hoorde je ook zeegeluid weerklinken. Het zachte ruisen van de golven wat vaak een clichématige sfeermaker is kreeg hier een unheimliche bijbetekenis: de Middellandse zee is inmiddels het grootste kerhof aan de grens van Europa geworden. Het was dan ook met gemengde gevoelens dat je kon plaatsnemen op je eigen noodbrits.

Het is mooi dat de kerk dit engagement opneemt en een van haar meest prestigieuze gebouwen openstelt. Het is ook een goed idee, want het machtsmisbruik in de kerk heeft haar ook de nekslag gegeven. De klassieke rol is zo goed als uitgespeeld en een nieuwe invulling van religie wordt een dringende noodzaak. Voor een nieuwe vorm van spiritualiteit, veroorzaakt door muziek. Mooier wordt het niet.

“Door de verbinding van Diasporalia met Sleep dagen we mensen uit om zich in te leven in het lot van de mensen waarnaar de sculptuur van Koen Theys verwijst. Welke zijn de dromen die mensen hun thuis doen verlaten? Welke verlangens leven in de harten van de ontwortelde mannen, vrouwen en kinderen die in onze samenleving aanspoelen? Is het niet precies op dit niveau dat mensen, ondanks zovele verschillen, elkaar vinden en herkennen?” (E.H. Bart Paepen, pastoor van de kathedraal).

In heaven

Vanaf de eerste klanken merkte je dat alles klopte. Door de geluidsversterking van hoge kwaliteit werd de dynamiek van het ensemble prachtig versterkt. Je hebt de diepe bassen van de sub-piano en de electronica, de subtiliteit van de strijkers en de loepzuivere stem van de sopraan. De bassen zinderden in de gewelven van de kathedraal en de zuivere hoge tonen cirkelden om je hoofd. Het is dan ook nog eens uitzonderlijk mooie muziek die live net iets meer dynamiek en kracht heeft dan op plaat.

De eerste stukken zijn instrumentaal met traag tempo en creëren met hun warme geluidskleur een rustgevende omgeving. Je kan rustig gaan liggen, wat kraken op je bed en je beste positie uittesten. Dan begint langzaam een meditatief gedachtenproces. Alle restgedachten van overdag komen zich aanmelden, vermengd met waarnemingen en verwachtingen over het verloop van de nacht. Langzaam aan kan je het opkomen van al die gedachten vertragen en stoppen en tenslotte vervagen ze bijna volledig. In deze omstandigheden is het ook veel makkelijker: je doet nauwelijks lichamelijke inspannning dus je wordt niet moe, er is geen afleiding van lawaai, gepraat, incidenten of intoxicatie. Omdat je traag moe wordt komt de slaap ook niet zo snel als gewoonlijk.

Dan komt de sopraan aan de beurt met de eerste van de gedurende de hele nacht weerkerende Dream sequences. Over een loop van een vocale basis die erg aan een slaaplied doet denken stijgt de heldere en zuivere vrouwenstem tot in de hoogste regionen van de kerk.

Op dat ogenblik zijn de gedachten van gisteren en de verwachtingen voor morgen zo goed als vervaagd en openbaart zich de oneindigheid van het nu. Zoals Eckhart Tolle het formuleerde: realize deeply that the present moment is all you will ever have. Het slaapliedje, de warme geluiden en de gedeelde ervaring maken een sfeer van geborgenheid en warme moederlijke herinneringen.

The time is now

De concrete gedachten zijn vervaagd, “the time is now” en de ervaring van tijd is gestopt. Na een eerste uurtje, dat voorbij is gevlogen, denk je niet meer aan tijd of duur van de ervaring. Geen gedachten en dus ook geen tijd. Alleen een gevoel van oneindigheid waarin gevoelens, gedachten en herinneringen opkomen en verdwijnen zoals de golven van de muziek. Heerlijk ontspannend en rustgevend.

“Sleep is my personal lullaby for a frenetic world –

a manifesto for a slower pace of existence.”

Dat is het geniale van SLEEP: we praten voortdurend over onthaasten en loslaten maar dit is de enige keer waarbij je het ook echt doet. Moeiteloos.

Zoals je ook bijna nooit meer eens naar de kathedraal gaat. En zeker niet om er op je rug te gaan liggen. Dat is een overweldigende ervaring, op het randje van de hallucinatie. Omdat de kerk zo hoog is en de ruimte zo groot krijg je pleinvrees en een soort omgekeerde vertigo. Ik moest me aanvankelijk aan mijn bed vasthouden om er niet uit te draaien. Na een tijdje krijg je dan een soort levitatiegevoel, waarbij je met bed en al langzaam rondtollend opstijgt. Vliegend door de kerk zag ik door de ramen de maan over de Schelde en in het bos op de linkeroever wandelde nietsvermoedend mijn moeder, maar tegen dan was ik zelf ook al volop in de droomsequentie.

Word je dan wakker dan is er altijd die warme geluidsomgeving en de zekerheid van de muzikanten die onverstoorbaar doorgaan met hun precisiewerk. Een mirakel eigenlijk, dat je dat zo correct en zo lang kan doen.

Herinneringen aan uitgaansnachten waarbij je ook doorgaat ondanks de vermoeidheid. Maar dit is veel aangenamer. Geen vermoeidheid, geen intoxicatie. Dat is anders als je even buiten loopt naar het toilet: om 4u smorgens lopen er in het centrum van de stad nog heel wat kermisklanten rond, “happy in the haze of a drunken hour“, op weg naar de volgende whiskey bar.

Dan liever weer de kerk in (nooit gedacht dat ik dat zou zeggen) tussen de honderden slapende, luisterende en dromende mensen. Een heel bijzondere ervaring om met zovelen dit te doen. Heel ontwapenend en kwetsbaar ook, zoals je altijd lichtjes ontroerd wordt door het zicht van een slapende mens. Alle schilden neer.

Je voelt ook de geschiedenis van de miljoenen zielen die hier de voorbije 500 jaar zijn gepasseerd, die hier hebben gedroomd, nagedacht, geluisterd en gebeden. Pluim ook voor het publiek van vandaag, dat muisstil en respectvol het hele evenement beleefde. Geen getater en gesnater, geen incidenten of disputen, geen discussies of irritaties. Die waren allemaal buiten gelaten.

Naarmate de 31 sequenties vorderden naar de morgen, kwamen meer en meer mensen naar voren, om zich rond het altaar/podium te installeren. Men wilde de muzikanten ondersteunen en je voelde de impact van het evenement ook steeds duidelijker.

De prachtig uitgelichte kathedraal (blauw voor de avond en oranje voor de morgen) veranderde gradueel van sfeer met het krieken van de dag. Wanneer de eerste zonlicht door de hoge ramen binnenviel was iedereen wakker en heelhuids aangekomen.

See you on the other side, had Max gezegd bij het starten van het concert. En nu waren we gearriveerd. Na de laatste dream sequence met de verpletterend mooie sopraan barstte een oorverdovend applaus los. De muzianten moesten 5 keren terug het podium op vooraleer het publiek wilde ophouden.

Max Richter (whose name is written on water): piano, organ, synthesisers, electronics
American Contemporary Music Ensemble en Grace Davidson (soprano) speelden
SLEEP, lullaby for a frenetic world.
7 september 2018
OLV Kathedraal Antwerpen.

We sleep in the morning
we dream of a ship
that sails away
a 1000 miles away

(Brian Eno, The spider and I)

ANNEX

Ambient, minimalisme, romantische lyriek

Door de lengte, aard en stijl wordt SLEEP vaak “ambient” genoemd. Er is toch een groot verschil. Ambient muziek werd door Brian Eno uitgevonden en geperfectioneerd. De betekenis is gewoon: “omgevingsgeluid”. Dat kunnen dus natuurlijke geluiden zijn, achtergrondgeluiden, of muziek die op de achtergrond discreet aanwezig is, een bepaalde sfeer suggereert of een gevoel stimuleert. Eno vergelijkt die muziek met een parfum.

In zijn slechtste vorm is het liftmuziek of MUZAK. Er is meestal ook geen percussie, structuur of een uitgesproken melodie. Het is duidelijk dat SLEEP wel melodische ontwikkelingen heeft, geen omgevingsgeluiden bevat en ook niet bedoeld is als achtergrond of sfeermuziek.

Ambient wordt verder zelden LIVE of met akoestische instrumenten gespeeld. Alleen het New Yorkse ensemble Bang on a Can voert Music for Airports (Ambient 1) live uit. Eno zelf presenteert eerder opnames of tools en apps die gelijkaardige generatieve muziek produceren. Systemen met muziek die zichzelf ontwikkelt en produceert. Hij doet er ook geen concerten mee, het is doorgaans achtergrondmuziek bij installaties (Music for installatiions 1986-2017). De meeste muziek in dit genre is electronisch. Alleen Discreet Music is gedeeltelijk door strijkers uitgevoerd.

De muziek van Max Richter heeft ook weinig affiniteit met de traditionele minimalisten Steve Reich, Terry Riley en Philip Glass. Er is wel herhaling maar er zijn geen geprononceerde ritmische componenten. Er is ook geen repetitieve uitputtingsslag in de melodische lijnen. Qua duur en melancholie komt The Disintegration Loops (William Basinski) in de buurt. Maar dat is dan weer duidelijk een tape experiment, waarbij je de loops tergend traag hoort uiteenvallen in eindeloze herhaling. Wim Mertens en Michael Nyman zijn misschien betere verwijzingen.

Door het instrumentarium en de nieuw klassieke stijl leunt het werk nog meest aan bij dat van Gavin Bryars, die vaak werkt met strijkensembles (Sinking of the Titanic, Jesus Blood, Three Viennese Dancers, …) en ook veel aandacht besteedt aan de akoestische ruimte of anders gezegd galm en echo. De lange versie van Titanic werd opgenomen in een verlaten watertoren vanwege de symboliek en de speciale akoestiek van die ruimte.

Sommige passages uit SLEEP worden elektronisch herhaald en voorzien van een haast eindeloze galm waardoor een zuivere akoestische ruimte ontstaat: het oorspronkelijk geluid is uitgestorven, alleen de galm klinkt nog. Dat is ook een perfecte metafoor voor de oneindige tijdsbeleving, de eeuwigheid en het eeuwige NU. De aard van de galm is altijd een indicatie van de ruimte waain een geluid zich beweegt: kathedraal, stadion, open lucht, huiskamer, zero echo kamers, … allen hebben een specifieke galmsoort. In principe geldt: hoe groter de ruimte hoe meer galm. In de kathedraal kwam dit natuurlijk heel erg prominent binnen.

Andere invloeden zijn wellicht Messiaen en Mahler, Debussy, Satie en zeker de nieuwe IJslandse componisten Olafur Arnalds en Johan Johanssen die eveneens een muzikale “flow” maken met een melancholische toon (romantische lyriek).

Het pianospel heeft ook de duidelijke invloed uit d nieuwe electronica: sub-bass. Echt een basiskenmerk in d&b, dubstep en andere electro. Heel duidelijk in Sleep maar ook in de recompositie van de Vier Seizoenen. Ze zullen bij Deutsche Grammophon even verwonderd opgekeken hebben als ze dat moesten opnemen.

Max Richter kiest ook altijd voor aangename muziek met geluiden die nooit irriteren en een tempo dat rust geeft. Een toegankelijk palet en warme klanken. Het is romantische lyriek, zonder atonale geluiden, haperende ritmes, experimenteerdrang, spierballen rollen of andere muzikale beproevingen. Door de duur van het stuk is dat ook aangewezen. Toch is het ook geen achtergrondmuziekje, de kracht van de muziek dwingt je in een meditatieve toestand.

Iets goed opnemen is één ding maar het perfect uitvoeren is nog iets helemaal anders!

Alle muzikanten spelen 8 uur live. Max Richter zelf speelt de akoestische piano maar ook keyboard + orgel en gebruikt 2 Macbooks. Muzikanten verlaten wel af en toe het podium maar nooit lang. Zowel strijkinstrumenten als de vocale partijen vragen een uitzonderlijke concentratie omdat fouten snel gemaakt zijn en in een kathedraal nog eens eindeloos vergroot worden. De sopraan zong telkens volkomen foutloos, alleen, flink versterkt en voor een volle kerk. Faut le faire.

De strijkers misten geen enkele aanslag (dat is doorgaans ook wel de bedoeling natuurlijk, maar 8 uur aan een stuk, rispek). Het geluid was gedurende acht uur perfect. De timing was ook uitzonderlijk: het stuk stopte precies bij de ochtendklokken van 8 uur.

Het was een ervaring van zuivere schoonheid en “reinen vernunft”.

Meer info over de voorstelling op KERKNET

De ervaringen van TOMAS SERRIEN